Πολλοί σπουδαίοι άντρες της Δωρίδας έλαβαν μέρος στην Επανάσταση του ’21 και διέπρεψαν.

Πολλοί από τους γνωστούς ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, μεταξύ των οποίων ο Μακρυγιάννης, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Πανουργιάς, ο Δήμος Σκαλτσάς ή Σκαλτσοδήμος, ο Τριαντάφυλλος Αποκουρίτης, ο Κωνσταντής Καλύβας καθώς και η λαϊκή ηρωίδα Μαρία Πενταγιώτισσα, κατάγονταν από την Δωρίδα.

Μακρυγιάννης

Ο Μακρυγιάννης γεννήθηκε τον Ιανουάριο του 1797 στο συνοικισμό Αβορίτι του Κροκυλείου Δωρίδας και το οικογενειακό του όνομα ήταν Τριανταφύλλου.
Ο πατέρας του Δημήτρης φονεύθηκε σε συμπλοκή με τους Τούρκους όταν ο Μακρυγιάννης ήταν ενός έτους. Σε ηλικία τεσσάρων ετών, μετά από επιδρομή των Τούρκων, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Αβορίτι μαζί με την μητέρα του Βασιλική και τα αδέρφια του και να εγκατασταθεί στη Λειβαδιά.

Το 1811, τον προσέλαβε ο γραμματέας του Αλή Πασά, Αθανάσιος Λιδωρίκης, κοντά στον οποίο μεγάλωσε στην Άρτα και τα Γιάννενα. Το 1817 άρχισε να ασχολείται με το εμπόριο και μέσα σε τρία χρόνια απέκτησε σημαντική περιουσία από αυτό.

Το 1820 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και στάλθηκε στην Πάτρα για να συμμετάσχει σε προετοιμασίες για την επανάσταση. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης είχε σημαντική πολεμική δράση. Αγωνίστηκε σε Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα. Τραυματίστηκε πολλές φορές σε μάχες, με αποκορύφωμα τη μάχη της Αθήνας (Ακρόπολη – Περιοχή Ηρωδείου), όπου σε ένα βράδυ τραυματίστηκε τρεις φορές κατά τη διάρκεια υπεράσπισης ενός συμπολεμιστή του.

Συνήθιζε με τα τεχνάσματα και τις στρατηγικές του ανταρτοπολέμου να εξαπατά τον αντίπαλο. Αυτός ήταν ο λόγος που κέρδισε κατά τη διάρκεια της επανάστασης το σεβασμό και την εμπιστοσύνη των μεγάλων στρατιωτικών και πολιτικών ηγετών. Είχε όμως πάντα το θάρρος της γνώμης του και πολλές φορές γινόταν επικριτικός και αυστηρός προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, όταν θεωρούσε ότι κάποιος ήταν ιδιοτελής και αδιαφορούσε για το σκοπό του αγώνα. Ένα από τα μέγιστα πατριωτικά του προτερήματα ήταν επίσης ότι όσες φορές του προτάθηκε από τις προσωρινές κυβερνήσεις (κατά τη διάρκεια της Επανάστασης) η παραχώρηση περιουσίας, μεγάλης ή μικρής, αυτός τις απαρνήθηκε στο όνομα της ελευθερίας της πατρίδας και της ανιδιοτέλειας.

Ιδιαίτερη σχέση εμπιστοσύνης και αναγνώρισης είχε χτίσει με τους περισσότερους Αθηναίους και Υδραίους, λόγω αυτής του της ανιδιοτέλειας. Μετά το τέλος της επανάστασης άρχισε να γράφει τα Απομνημονεύματά του, τα οποία αποτελούν δείγμα της δημώδους γλώσσας στην νεοελληνική γραμματεία. Ήρθε σε αντίθεση με τους οπαδούς του Καποδίστρια, και αργότερα με τον Όθωνα. Έλαβε μέρος στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Το 1852 καταδικάστηκε σε θάνατο με την κατηγορία ότι σχεδίαζε τη δολοφονία του Όθωνα, αλλά το 1854 αφέθηκε ελεύθερος. Το 1864 ονομάστηκε αντιστράτηγος και πέθανε λίγο μετά.

Αθανάσιος Διάκος

Ο Αθανάσιος Διάκος ήταν ένας από τους Έλληνες πρωταγωνιστές ήρωες – οπλαρχηγούς του πρώτου έτους της Επανάστασης του 1821 που έδρασε στη Στερεά Ελλάδα.

Ο πατέρας του Γεώργιος καταγόταν από την άνω Μουσουνίτσα, κατήλθε δε στην Αρτοτίνα  περί το 1760, όταν ορφανός από μητέρα και πατέρα, κατέφυγε στον Αρτοτινό θείο του Αθανάσιο Γραμματικό, από τον οποίο υιοθετήθηκε επονομασθείς Γεώργιος Γραμματικός ή κατά την Αρτοτινή παράδοση Γεώργιος Ψυχογιός.

Γεννήθηκε στην Αρτοτίνα περί το 1781-82. Την εκδοχή ότι γεννήθηκε στην Αρτοτίνα υποστηρίζει η πρώτη βιογραφία του Αθανάσιου Διάκου που γράφτηκε από τον  Παν..Ρόδιο το έτος 1835, τα “Ελληνικά” του Ιακ. Ραγκαβή (1853), το γενεαλογικό δένδρο του Διάκου που το κατέγραψε ο ιστορικός  Γεώργιος Κρέμος, μετά από επιτόπια έρευνα στην Αρτοτίνα το 1876, όπως το του αφηγήθηκαν εν ζωή συναγωνιστές του Διάκου, αλλά κυρίως οι Ιωάννης και Βασίλης Κούστας (παπαβασίλης) παιδιά της αδελφής του Σοφίας. Τέλος καταλυτικό είναι το πιστοποιητικό πλησιέστερων συγγενών του Αθ. Διάκου που εκδόθηκε το έτος 1865 από τον Δήμο Κροκυλείου στον οποίο υπαγόταν η Αρτοτίνα.

Μετά τη θανάτωση από τους Τούρκους, του πατέρα του και του αδελφού του Αποστόλη και τη δήμευση της πατρικής του περιουσίας σε ηλικία 12 ετών στάλθηκε από τη μητέρα του στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην Αρτοτίνα. Έγινε μοναχός σε ηλικία δεκαεπτά ετών και, λόγω της αφοσίωσής του στη χριστιανική πίστη και της ιδιοσυγκρασίας του χειροτονήθηκε πολύ γρήγορα διάκος.

Φύσει γενναίο και δυναμικό άτομο και ζώντας με την ανάμνηση της τραγικής τύχης του πατέρα του Γεωργίου και του αδελφού του Αποστόλη, σύντομα εγκαταλείπει το μοναστήρι και εντάσσεται διαδοχικά στα κλέφτικα σώματα του Τσαμ-Καλόγερου και του Σκαλτσοδήμου, για να καταλήξει λίγα χρόνια πριν την επανάσταση πρωτοπαλίκαρο του Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818 και το 1820 έγινε αρματολός στη Λιβαδειά. Τον Απρίλιο του 1821 σε συνεργασία με άλλους οπλαρχηγούς κατέλαβε το φρούριο της Λιβαδειάς και χρησιμοποιώντας το σαν ορμητήριο, έδωσε πολλές νικηφόρες μάχες. Κατέλαβε την γέφυρα της Αλαμάνας και στις 22/23 Απριλίου 1821 έδωσε μάχη με τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη. Στη μάχη αυτή μετά από ηρωικό και άνισο αγώνα τραυματίστηκε και έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Ακολούθως μεταφέρθηκε στη Λαμία όπου αρνούμενος να δηλώσει υποταγή και να αλλαξοπιστήσει, υποβλήθηκε σε μαρτυρικό θάνατο δι΄ ανασκολοπισμού, στις 24 Απριλίου.

Παπαγεώργης Πολίτης

Ο Παπαγεώργης Πολίτης από τη Σεργούλα του καζά Μαλανδρίνου, σαν τον Παλαιών Πατρών Γερμανό ευλόγησε τα όπλα και τη σημαία των επαναστατών της Δωρίδας.

Ο γιος του Χαράλαμπος Παπαγεωργίου Πολίτης μετείχε από την πρώτη μέρα στον αγώνα και είναι μεταξύ αυτών που υπέγραψαν τη 5η Ιανουαρίου 1822 τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ελλάδας. Χρημάτισε αντιπρόσωπος της επαρχίας Μαλανδρίνου στις εθνικές συνελεύσεις και μετά την απαλευθέρωση διετέλεσε διοικητής Καλαβρύτων και πρώτος γερουσιαστής.

Τριαντάφυλλος Αποκουρίτης

Ο Τριαντάφυλλος Αποκουρίτης, που γεννήθηκε το 1780 στο Παλαιοξάρι Δωρίδας, ήταν αξιωματικός του Σκαλτσά και στην πολιορκία της Ναυπάκτου τραυματίστηκε στο πόδι και έμεινε ανάπηρος.

Το 1824 προήχθη στο βαθμό του χιλίαρχου. Ήταν ένας από τους πιο γενναίους αγωνιστές στη μάχη των Μύλων του Άργους όπου διέπρεψε με το όνομα Τριαντάφυλλος Λιδορικιώτης. Για τα κατορθώματά του το 1825 προήχθη στο βαθμό του στρατηγού.

Κωνσταντής Καλύβας

Στους ηρωικούς γόνους της Δωρίδας ανήκει και ο Κωνσταντής Καλύβας, ανιψιός του Σκαλτσά που πολέμησε γενναία σε όλες τις μάχες της Στερεάς Ελλάδας.

Στα Βασιλικά ως αρχηγός τριακοσίων Δωριέων αντιμετώπισε την πρώτη επίθεση του κύριου όγκου του τουρκικού στρατεύματος και στη μάχη της Άμπλιανης συνετέλεσε πολύ στη νίκη.

Αγωνίστηκε στο Μεσολόγγι κατά τη δεύτερη πολιορκία μαζί με 65 Λιδορικιώτες και επιχείρησε έξοδο, αλλά εμποδίστηκε. Σώθηκε κατά την ηρωική έξοδο της φρουράς και πολέμησε αργότερα στη Βαρνάκοβα.

Μετά το θάνατο του Σκαλτσά ανέλαβε την αρχηγία του σώματος και πολέμησε με τον Καραϊσκάκη στα Κράβαρα, την Αράχωβα και στο Φάληρο με 230 στρατιώτες.